Mesnevî, Kur'an-ı Kerim'in tefsiri niteliğinde mükemmel bir eserdir. Mevlâna; VI ciltlik eseri Mesnevîsinin her bir cildini ayrı ayrı vasıflandırmaktadır: I. Cilt: Kalplerin cenneti, II. Cilt: Ruhların cilası, III. cilt: Hikmetler ve sırlar hazinesi, IV. cilt: Ruhların huzuru, bedenlerin şifası, V. Cilt: Şeriât-Tarîkat-Hakikat, VI. Cilt: Tereddüt karanlığına ışık.
Doç.Dr. Nuri Şimşekler Dinle Mevlâna'dan isimli eserinin Önsözünün bir bölümünde şunları aktarmaktadır: ”Mevlâna Mesnevisini, aydın gönüllü, basiret sahibi ve ilâhi makamdan ayrı kalmakla yüreği yanan âşıklar için süslenmiş bir bahçe ve lezzetli bir rızık olarak nitelendirir. Ama Mesnevîyi anlamanın da öyle kolay olmadığını, bu sözlerin kimilerine masal gibi geldiğini vurgular ve bu konuda okuyucularına şu öğütlerde bulunur: Sanırmısın ki, Mesnevî'nin sözlerini okuyasında ucuza, bedavaca, duyasın, anlayasın; yahut hikmetli sözler ve gizli sırlar kolayca kulağına girsin. Duyarsın, duyarsın; ama sana masal gibi gelir; dış yüzünü duyarsın, iç yüzünü anlayamazsın!..Mesnevî'nin nurlarla dolu sırlarını ve inceliklerini anlamak, Âyetlerin, Hadislerin ve hikâyelerin tertibinden aralarındaki ilgiyi kavrayabilmek için büyük bir itikat, daimi bir aşk, tam bir doğruluk, selim bir kalp, kıvrak bir zekâ ve bazı ilimleri bilmek gerekir ki, insan onun sırrının sırrına ulaşabilsin.”
Mesnevî, Nil ırmağının suyu gibidir. Kıpti'ye kan görünür; ama Musa kavmine kan değil, sudur.(IV/33)
Sözümüzü kabul edecek yahut etmeyeceksiniz, biz buna aldırış etmeyiz. Aldırış ettiğimiz şey Yüce Allah'a teslim olmak, O'nun fermanını yerine getirmek…(III/2927)
Mecliste bana söz söyletecek adam bulsam çimenlik gibi yüz binlerce gül bitiririm.(IV/1319)
İyi anılmak mı; kötü anılmak mı? Kim kötü bir usül koyarsa, o kişiye her an lânet gider durur.(I/743)
İyiler gitti, güzel âdaleti kaldı; kötülerden ise zulüm ve lânetler.(I/744)
Bazı şeyler gizli kalmalı. Şu üç şey hakkında konuşma. Gittiğin yol, paran, mezhebin.(I/1047)
Çünkü bu üçünün de düşmanı çoktur. Düşman bunu anlarsa sana pusu kurar.(I/1048)
Bir- iki kişiye söyledin mi, artık bu sır olmaz. İki kişiyi aşan ve bir başkasına söylenen her sır yayılır.(I/1049)
Lokma; ama helâl kazançtan. Nur ve kemali artıran lokma, helâl kazançtan elde edilen lokmadır.(I/1642)
Hiç buğday ektinde arpa bittiğini gördün mü?...(I/1646)
Sabrın sonu feraklıktır. Eğer güç bir duruma düştüysen sabret; sabır dertten kurtulmak için bir anahtardır.(I/2908)
Her ne arıyorsan kendinde ara!.. Aslanlar gibi avını kendin avla! Yabancıya da yaltaklanma, akrabaya da.(II/261)
Ağlamakla kuru gönlünü yeşert! Ey başkalarına ağlayan göz; gel bir müddetçik otur da kendine ağla! (II/479)
(Bilmez misin ki) dal, ağlayan buluttan yeşerir. (II/480)
Derdinde bir güzelliği var; ama anlayana! Dert ve sıkıntıya düşmek, Allah'ı gizlice çağırmana sebep olduğundan bütün dünya malından üstündür.(III/203) Dertsiz dua yoktur; dertli dua ise aşktan meydana gelir(III/204)
İyiyi de kötüyü de kendinde ara! Musa da sensin, Firavun da. Her ne arıyorsan kendinde ara! (III/1253)
İyilik tohumu ek ki… Kötülükte bulundun mu kork, emin olma; çünkü yaptığın kötülük bir tohumdur, Allah da onu mutlaka yeşertir.(IV/165)
Arkadaşını iyi seçmeli. İnsan oturup- kalktığı adamla, konuşa-görüşe, onun huyuyla huylanır; gönül arkadaşının ruhunu kapar.(V/2636)
Yaptığına bak geleceğini gör! Yiğidim, kadere az bahane bul! Nasıl olurda suçunu başkalarına yüklüyorsun?(VI/413)
Kendini araştır; suçunu kendinde gör!(VI/415)Neye çalıştında zararını-faydasını görmedin? Ne ektinde devşirme vakti onu biçmedin? (VI/418)Sende bilir, anlarsın ki elde ettiğin şey, yaptığın şeyin karşılığıdır. Yoksa Adil olan Allah'ın takdiri insana yaptığına uygun olmayan cezayı nasıl olur da verir?(VI/423) Hâkimler bile böyle yaparken hâkimlerin en doğru ve adaletli hüküm vereni olan Allah ne tür hükmeder? Düşün artık! (VI/424) Suçu kendinde ara; tohumu sen ektin!(VI/427)
Çektiğin zahmetin sebebi, yaptığın kötülüklerdedir. Bu kötülüğü yaptığın işlerde gör; kaderimden, talihimden deme!(VI/428)
Her zaman davranışlarımızı Kur'an ve Sünnet doğrultusunda kontrol etmeliyiz ki, yanlışlar dan uzak durup güzellikleri hayatımıza hakim kılabilelim. Sıhhat ve âfiyetler dilerim.
