Edeb; Eline, Diline ve Beline sahip olmak demektir. Onun için, "Resullah'ın ahlakı, Kur'andan ibarettir.” Bu yüzden bütün Müminlerin; "edeb ya hu” ilkesi doğrultusunda hareket etme zorunluluğu vardır.
Edeb, İslam'da önemli bir husustur. Edeble davranma, canlıya, cansıza, insana, hayvana, her şeye, herkese yapılmalıdır. Mutasavvıflar cansız varlıklara, bir tür dirilik atfederler (pan-bioism).
Bu sebeble, cansız varlıklara da edeb üzere davranılmalıdır. "Karınca ezmez” diye bir tabir var. Hiçbir şekilde, hiçbir durumda dünyadaki varlıklara;
"Yaratılanı hoş gördük,
Yaratandan ötürü” anlayışı önemlidir.
İslam'ın, uygulama şekli olan Tasavvuf terbiyesinde kapı çarpılarak gürültü ile örtülmez, yavaşça örtmek gerek. "Kapıyı kapat veya kapattım" denmez, Allah kimsenin kapısını kapatmasın, "kapıyı ört" yahut "sırla" demek gerekir. Lamba, mum, elektrik söndürmek yerine "lambayı, elektriği dinlendirmek" veya "sırlamak" gibi tabirleri kullanmak, edebe daha uygundur.
Her müminin, tabiata karşı olan bu tavrı, ona canlı bir insan varlığı gibi muamele etmesi, çağımızda ekolojik felaketlerin önlenmesi yolunda, bir anahtar rol, yahut kılavuzluk görevi vermiş olmuyor mu? Uzayın bile kirlendiği böyle bir dönemde, tabiat varlığını korumakta, İslam'ın ve Müslümanın ekolojik açıdan olumlu tavır alışı düşünülmek gerekmez mi?
Mesela, ses kirlenmesi ve bunun insan fizyonomosinde sebep olduğu rahatsızlıklar, ilim-teknik ve tıp dergilerinde sık sık gündeme gelmektedir. Bu yönüyle bir Müminin, başkasına hafif sesle hitab etmesi; yerin de canı vardır düşüncesiyle, yerde gürültü yapmadan yürümesi; sessiz hayatın tefekkürü arttırmadaki olumlu rolüne bağlı olmak üzere, az konuşmak gibi pratik öğeler; günümüzde, hafif bir hızla seyreden trafikte araçların klakson ve motor gürültüsünün azalması; sadece duyabilecek kadar az bir sesle radyonun, televizyonun dinlenmesi; homurtu yüklü fabrikaların, insanların yoğun olarak yaşadığı yerlerden uzaklara kurulması, "Edeb ya Hu” şuuru içinde değerlendirilemez mi?
Camilere cep telefonlarını kapatarak veya en azından sessize alarak girmek, namaz kılanların huşuunu ve namazdaki dikkatlerini dağıtmamak edeb değil mi? Vaaz ve hutbe okunurken; kimseyle konuşmamak, dikkatlice konuşanı dinlemek edeb ya hu güzelliği içinde davranış sergilemektir. Hele hele camide, lüzumsuz konuşmalar, ticari alış verişler içinde olmak ne kadar edebe uygundur?
Tasavvufî edebler cümlesinden olmak üzere şu uygulamalar zikrolunur: Kapıdan içeri girer çıkarken sırt çevrilmez, bunun için ayakkabılar hep içeri yönelik, hatta mümkünse burun kısmı Kabe'yi gösterecek şekilde yerleştirilir; uyuyan kimsenin uyarılması icab ederse, yastığına hafifçe vurularak hafif bir sesle "agâh ol erenler" denilir ve bu şekilde heyecanlandırmadan uyandırılır, yemek yerken ağız şapırdatılmaz, eşyalar canlı imiş gibi saygılı ifadeler kullanılır; çay, kahve, içerken höpürdeterek içilmez; bardak, tabak bir yere konulurken sert hareketlerle değil, yavaşça ve sessizce, bir nevi nezaket üslubu içerisinde konulur; gülmeler yine kahkaha şeklinde değildir.
Müslüman; nazik ve kibar insandır. Onu bu şekilde davranmaya iten motiv, "Allah'ın her an her yerde beraberinde olduğu ve kendisini kesintisiz olarak gözetlediği (ihsan)" bilincidir. Bu husus,
"Her nerede olursanız olunuz, O, sizinle beraberdir" (Hadid-4) İlkesine uyar.
Bu ilahi ilke, bilinç olarak bir mü'minde yerleşirse, artık o hareketini, yüce bir Sultan'ın, bir Cumhurbaşkanının huzurunda imiş gibi düzeltmeye çalışır. Bunun tahakkuku için, bir insanda "Allah ile beraber olma"nın bilinci, mutlaka bulunmalıdır.
Tasavvuf; bağlılarına, Allah'a vuslat dediğimiz "Allah ile beraber olma" bilincini verme iddiasında olan ve tatbikî yönü ağır basan, laf üretmekten hoşlanmayan bir disiplindir. Hedefi de, cennet veya cehennemin motive ettiği İslâmî bir hayattan ziyade, Allah'ı sevmek ve O'nun rızasını kazanmaktan kaynaklanan derûnî bir takva yaşantısıdır. İşte sözünü ettiğimiz bu bilinç, tekkelerde her yerde göze ilişecek şekilde, müridlere levhalar halinde yazılı olarak hatırlatılırdı: "Edeb yâ Hû".
Edebdir tâc-ı Rabbani
Komazlar her başa ânı
Olagör Gaybî ruhanî
Edeb gözle, edeb gözle.
Gaybî Sun'ullah
Dünyanın ve özellikle İslam ülkelerinin birbirini yemesi ve kardeş kanı akıtmasına "edeb ya hu”,
"Zalimin rişte-i ikbalini bir "âh” keser,
Mani-i rızık olanın rızkını Allah keser.”
"Mazlumun âhı,
Tahttan indirir şahı”
Dememek mümkün mü?
