Ebu’l-Ala el-Ma’arri’nin Risaletu’l-gufran Adlı Eseri

Dante'nin İlahi Komedyasına Esin Kaynağı Olmuş mudur?

 

Bilim, kültür ve edebiyatta önceliğin Batıya mı yoksa Doğuya mı verilmesi gerektiği hususu, çokça tartışılan bir konudur. Sanırım insanlığın başlangıç noktası ve pek çok din, inanç, kültür ve medeniyetin doğduğu ve geliştiği yer olan Doğuya öncelik verilmesi, doğru bir yaklaşım olacaktır.  Ancak son birkaç asır bilim ve teknolojide ilerlemiş olan Batı nispi bir üstünlük elde etmiştir.  Günümüzde bilim ve teknoloji üstünlüğünü elinde tutan Batılılar, sahip oldukları kitle iletişim araçları üzerinden yaptıkları propaganda ve reklamlarla adeta mutlak bir üstünlüğe sahip olduklarını iddia etmektedirler. Ne yazık ki elde ettikleri bu üstünlüğü besleyen kaynakların önemli bir bölümünün Doğu kökenli olduğunu göz ardı etmektedirler.

Batı kültür ve edebiyatında yazılan eserlere bakıldığında Doğuya öncelik verilmesi gerektiği düşüncesini destekleyen önemli kanıtlar bulunmaktadır. Mesela 1321'de vefat eden İtalyan yazarı Dante'nin kaleme aldığı İlahi Komedya adlı eserin kendisinden üç asır önce yaşamış ve 1057'de vefat etmiş Ebu'l-Ala el-Maarri'nin özellikle birinci bölümü olmak üzere Risaletu'l-gufran adlı eseriyle konu ve içerik bakımından büyük ölçüde örtüştüğü gerçeği üzerinden bir esinlenmenin olduğu kuvvetle muhtemeldir. Dante'nin Risaletu'l-gufran adlı eserin kayıp Latince tercümesini mutlaka okuduğu ifade edilmektedir.

Her iki yazar da bulundukları toplumdan uzak nevi şahsına münhasır bir hayat sürdürmüşlerdir. Dante, 14. Yüzyıl Roma Katolik Kilisesi ve Devleti'nin ikiyüzlülüğüne tepki göstermiş Floransa'daki evinden uzakta sürgün hayatı yaşamıştır. Yazdığı bu eserle evine döneceğini düşünmüş; ancak ne yazık ki sürgünde ölmüştür. Ebu'l-Ala el-Ma'arri ise 11. Yüzyıl Abbasi döneminde yaşamış Suriyeli bir edebiyatçıdır. Gözleri görmeyen el-Ma'arri, keskin düşünceleriyle toplumun belli bir kesimi tarafından dışlanmıştı. O da Dante gibi yalnız bir hayat yaşamak zorunda kalmıştı.

Her iki yazar da Hz. Peygamber'in miraç hadisesinden ilham almış olabilecekleri de düşünülmelidir. el-Ma'arri'nin muhtemelen kendisinden kısa bir zaman dilimi öncesinde Endülüslü İbn Şüheyd'in kaleme aldığı cinler alemine yaptığı seyahatten bahseden ve orada ünlü şair ve yazarların cinleriyle görüşüp onlara kendi gücünü kabul ettirdiğini anlatan et-Tev”âbi' ve'z-zevâbi' adlı eserini de okuyup etkilendiğini belirtmek gerekir. Bir diğer husus Kuran'da bu konuda anlatılanlar da birer esin kaynağı olmuş olabilir.

Dante (Alighieri)'nin özelde İtalyan Klasik edebiyatının genelde Batı edebiyatının şaheserlerinden kabul edilen İlahi Komedya (La Divina Commedia) adlı eseri, Cennet ve Cehenneme yapılan metafizik/hayali bir yolculuğu içerir. Dante buralarda bulunan ünlü İtalyanları anlatır ve onları kendi açısından eleştirel bir sorguya çeker. Esasen yapmış olması gereken hususları anlatır. Bu eser aynı zamanda ünlü Türk yazarı Peyami Safa'nın Yalnızız adlı eserinde oluşturduğu "simeranya” ya benzer ütopya türünün doğmasında etkili olmuştur. Daha sonraki yıllarda yaşamış John Milton'un Âdem ile Havva'nın Cennet'ten kovuluşunu anlatan Kayıp Cennet adlı eserine de ilham kaynağı olmuş olabilir.

Risaletu'l-gufran'ın doğuş hikayesi şöyledir.  İbnu'l-Karih (Ali İbn Mansur) adlı bir kişi el-Ma'arri'ye bir mektup gönderir. Mektupta gururlu bir gramercinin hikayesini anlatır. Onu ve onun gibi toplumda öne çıkan şahsiyetleri eleştirir. el-Ma'arri, İbnu'l-Karih'e uzunca bir cevap mektubu yazar. Bu mektup Risaletu'l-gufran adlı eserin doğmasına vesile olur. Klasik Arap edebiyatının bir şaheseri olarak tarihte yerini alır. Pek çok esere ilham kaynağı olur.

Risâletü'l-gufrân sadece Batı'yı değil, Doğu'yu da birçok açıdan etkilemiştir. 1240 yılında vefat etmiş Muhyiddin İbnu'l-Arabi'nin el-Fütûhâtu'l-Mekkiye adlı eserine esin kaynağı olmuş olabilir.  Yine yirminci yüzyıl çağdaş İslâm düşünürlerinden Muhammed İkbal, Cavidname isimli eserini Dante'nin İlahi Komedya'sına nazire olarak yazmış ve Maarrî'nin Risâletü'l-gufran'ından faydalanarak onu Mi'rac mucizesi planına göre oluşturmuştur.


Yazarın Diğer Yazıları